Yeryüzündeki Önemli Volkanların Faaliyetleri Ve Volkanların Önceden Tahmini Konusundaki Bilimsel Çalışmalar 48 Dakika

Volkanlar 2000 C⁰ sıcaklıkta lav akıntısı, zehirli gazlardan oluşan bulutlar ve milyonlarca ton ağırlığındaki boğucu kül püskürtür. Yılda 85 kişinin ölümüne ve çok sayıda kişinin ölümüne ve çok sayıda insanın yaralanmasına sebep olurlar. Püskürtmeyi hiçbir şey durduramaz. Hayatta kalmanın tek yolu bölgeden uzaklaşmak ya da çabuk bir şekilde güvenli bir binaya sığınmaktan geçer. Tabi bunun için volkanın ne zaman patlayacağını önceden tahmin etmek gerekir. Bilim adamları volkanın ne zaman patlayacağını tespit etmeye çalışsa da bu konuda her zaman başarılı olamıyorlar. Bilim her geçen gün bu konuda kendini geliştirmeye devam ediyor. Bilim adamları bunları yaparken son derece önemli olan belirtileri arıyorlar. Bulunan her bir ipucu bir araya getirilerek bir tahminde bulunuyorlar.

Bilim adamları volkanların nasıl şekil değiştirdiğini, nasıl sıcaklıklarını artırdıklarını, elektromanyetik dalgaların kayalar arasından geçerek ve ne miktarda gaz yayımı oluştuğunu inceliyorlar. Bunu anlamak için öncelikle volkanların nasıl işlediğini anlamak gerekir. Buda son derece karmaşık bir konu. Bazıları volkanları fazlasıyla basite indirger. Tek bir magma odası, tek bir silindirik bacağı ve tek bir kraterden oluştuğunu zanneder. Oysa volkanlar karmaşık çatlamış bir yapıya sahiptir. Volkanların çoğunun altında son derece karmaşık çatlamış kaya ağı bulunur. Ayrıca tüm volkanların aynı davranışı göstermemesi patlamaların önceden tespitini daha da zor hale getirir. Örneğin; havaideki akıcı ve kıvamsız durumdaki magma, içerisindeki çözünmüş gazları hemen açığa salar ve lavları rahatça yüzeye yayar. Fakat İtalya’daki Vezüv tipindeki dağlarda sistem farklıdır. Magmanın kalın ve yapışkan yapısı büyük gaz baloncuklarını içinde tutar ve magma yüzeye yaklaştıkça gazın basıncı artar. O kadar hızlı genleşir ki büyük bir patlamayla lavlar ve külleri dört bir yana dağıtır. Şimdi bilim adamlarının üzerinde çalıştıkları işaretleri birer birer inceleyelim:

Volkanik gazların çıkışının gözlemlenmesidir. Gaz çıkışındaki artış magmanın yükselip yükselmediğini, hareketlerini durağan olup olmadığını ve içeriğinde nelerin bulunduğunu gösterir. Gaz miktarı volkandan volkana farklılık gösterir. Bilim adamlarının üzerinde durduğu nokta gazların türü değil çıkan standartlara göre artıp azalmasıdır. Dünyanın üzerinde bulunan birçok volkan insan sağlığı için tehlikeli gazlar yayar. Örneğin; Havaideki keskin SO₂ gözleri ve deriyi tahriş edebilir. Hidrojen florit ise insan kalbi için tehlikedir. Tüm bu gazlar kızılötesi spektrometre ile tanımlanabiliyor. Magmanın akışkan olduğu volkanlarda gösterge olabilir. Fakat İtalya’daki Vezüv tipindeki yanardağların içindeki magma silikon yönünden zengin ve akışkanlığı az olduğu için gaz baloncuklarını içinde hapseder. Gaz çıkışı gözlemlenemediğinden bu tip volkanlarda gösterge değildir. Sicilya’daki adamlar ise insanların yanaşamadıkları volkanlardan bilgi toplamak için Robowalk adında bir robot tasarlayıp ondan faydalanıyorlar. Sıcaklığı, yamaç eğimlerini ölçüyor hatta uzaktan kumandası sayesinde numune alıp incelenmesini sağlıyor. İkinci faydalandıkları işaret ise volkandaki yeryüzü deformasyonlarıdır.

Yeryüzüne konumlandırılmış uydu yansıtıcılardan oluşan bir şebekeyi kullanarak volkanların çevresindeki deformasyonları ölçüyorlar. Patlama öncesinde yer altı kayaları büyük bir basınçla yukarı doğru hareket eder ve magma odasını doldurur. Çatlaklar açılabilir, toprakta dalgalanma olabilir veya gözle görülebilir şekilde çıkıntılar oluşabilir. Böylece magma odasında birikim olup olmadığı anlaşılabilir. Tıpkı otomobillerdeki yön bulma sistemindeki gibi volkan sırtı üzerinde GPS istasyonlarının hareketlerini cm bazında inceleyebiliyor ve ona göre bir tahminde bulunuyorlar. Diğer bir belirti ise sıcaklık değişimleridir. Havaideki lavların yavaş ilerlemesi bir tür ısı kaydedici cihazların konulmasına olanak sağlıyor. Ve böylece sıcaklık ölçülebiliyor. Ortalama sıcaklık 1100 C⁰’dir. Sıcaklık ile volkanın patlama riski doğru orantı içindedir. Sıcaklık artıkça volkanın patlama oranı artar.

Bir diğer belirti ise sismik enerji dalgalarının ölçülmesidir. Yer altındaki magma hareketleri yüzeye kadar ulaşan sismik titreşimler ve küçük depremlerin oluşmasına neden olur. Volkan yamaçlarına son derece hassas sismometreler yerleştiriliyor ve yer altında oluşan en ufak titreşimi bile kaydediyor. Ayrıca bu sismik dalgalar volkanın altındaki kırıkların hangi yönde olduğunu çıkarmaktadır. Böylece kırıkların şekline göre magma odasının genişleyip genişlemediğini anlayabiliyor ve volkanın patlama zamanını tahmin etmeye çalışıyorlar. Sonuncu belirti ise yer altı görüntülerinin çekilmesidir. Günümüzde son teknoloji elektromanyetik teknikleri kullanarak 28 km hatta daha alt derinliklerden görüntü elde ediliyor. Elde edilen görüntüler volkanların altında bulunan kaya kütlelerine ait, şimşekten esinlenerek geliştirilen bu yöntem Çin’deki bir volkanın yer altı haritası oluşturuldu. Sonuç olarak tüm bu belirtilerden yararlanmamıza rağmen doğanın gücüne karşı koymak imkânsızdır. Biz ne kadar tahmin etmeye çalışsak ta bilgimiz dışında muhakkak başka olaylar gerçekleşecektir.

Aşağıdaki Soruların Cevapları Filmin Ayrıntısında Vardır.

1. Volkanın patlaması sonrasında insanlar nasıl bir tehlikeyle karşılaşır?

2. Volkan araştırmaları ile ilgili en önemli şey nedir?

3. Gezegen yüzeyinin yüzde kaçı volkan patlamaları sonucunda oluştu?

4. Günümüzde aktif kaç tane volkan mevcut?

5. Dünyanın en aktif volkan yurdu neresidir?

6. Magmanın içindeki kimyasal neyin göstergesidir?

7. Patlamadan sonraki lavlar nasıl bir etki yaratır?

8. En etkili lav hatları nerede bulunmaktadır?

9. Yeni Zelanda’nın en yüksek volkanik dağı hangisidir ve kaç metreden oluşur?

10. S dalgaları nasıl oluşur?

11. Yer altı haritalarında renkler hangi kayaları ifade eder?

12. Yer altı haritaları nasıl oluşturuluyor?

13. Volkanların önceden patlamasını nasıl tahmin edebiliriz*

14. İzlanda da kaç tane volkanik dağ bulunur?

15. Avrupa’nın en büyük yanardağı hangisidir?

OĞUR ABAY BİYOLOJİ EĞİTİM 5. SINIF